تیتر یک - جایی برای پرواز اندیشه‌های خوب

درآمدی بر تروریسم‌­شناسی - امیرعباس چگینی

تیتر یک - قرن­های متمادی ترور و تروریسم از سوی افراد، گروه­ها و حکومت­ها اعمال می‌­شده است. اما آن­چه در سده‌­ی گذشته به ویژه از سوی دستگاه‌های تبلیغی غرب به عنوان حامی و پشتیبان استعمار بیرونی، و استبداد درونی در راستای تحریف حقیقت و بد جلوه دادن واقعیت در این میان صورت گرفته است، این­که، تروریسم را تاکتیک، روش و ابزار ضعفا در راستای مقابله و مواجه با اقویا معرفی نموده‌­اند. این معرفی پس از منفی جلوه‌دادن اقدام­‌های ضداستبدادی و ضداستعماری ملت­ها، با برچسب (لیبل) تروریسم، صورت گرفت، تا آن­ها ضمن دست­ کشیدن از حقوق پایمال شده‌­ی خود، استحاله شده و جرأت هیچ­گونه اقدام مقابله‌­ای را نداشته باشند. برای درک و شناخت واقعی تروریسم می­بایست خاستگاه آن به عنوان پدیده، رخ­داد و روی­داد، اقدام و عمل، یا شیوه و ابزار روش تبیین نمود.

لغت‌شناسی تروریسم Terrorism‌‌

واژه‌­ی ترور Terror از ریشه‌­ی لاتین تِرس Ters به معنی ترساندن، ترس و وحشت است. این واژه نخستین بار در فرانسه یک سیستم از حکومت انقلابی فرانسه در دوره‌­ی سال­های 1799- 1789 توصیف شد. آن­چه تحت عنوان The regime de terreur در فرانسه مطرح گردید و معادل Reign of terror می­باشد، شیوه‌­ای است که به منظور پاک­سازی انقلاب از مخالفین و به منظور گسترش دادن دموکراسی و قوانین عمومی صورت پذیرفت. به هر حال افزایش خشونت و وارد نمودن ضربه‌­های روانی برای تغییر شکل دادن انقلاب فرانسه با ابزارهای ایجاد وحشت را تروریسم نامیدند. از آن زمان به این سو تروریسم به صورت واژه‌­ای دارای بار معنایی منفی بوده است، که این اقدامات به شکل جدی‌­تری پس از انقلاب 1917 روسیه نیز بازتولید شد.‌
واژه­‌های «تروریسم Terrorism» و «تروریست Terrorist» به نسبت واژه‌­ی ترور نوپاتر هستند. فرهنگ لغات فرهنگستان علوم فرانسه، در تشریح ترویسم، این واژه را «نظام یا رژیم وحشت» در نظر گرفته است. بر این اساس آمده است که ژاکوبین­ها[1] گاه در نوشته‌­های در مورد خودشان به صورت مثبت از این واژه استفاده می­نمودند، اما پس از نهم ترمیدور[2] ( معال با 27 جولای 1794، سال دوم تقویم انقلاب[3]) واژه‌­ی تروریست به عنوان عملی بزهکارانه به کار رفت. واژه‌­ی ترویست در 1795 توسط ادموند برک[4] به زشتی یاد شد. مجمع ملی انقلابیون فرانسه که ترور را به عنوان یک قانون به تصویب رسانده بود و در سال 1793 در اقدامی که به «ترور یکم» موسوم شد، بیش از 20000 نفر از مردم، روحانیون مسیحی و هواداران حکومت پیشین را کشتند، کلیساها را تعطیل نمودند و نوتردام را محل مجمع و برگزاری نمایش و تئاتر نمودند.
بعدها واژه‌­ی تروریسم معنایی گسترده‌­تر یافت و در کتب فرهنگ و لغت و دایره‌­المعارف­ها به «حکومت وحشت هراس و ترور» شهرت یافت، و تروریست شخص، گروه یا نظامی بود که با بهر‌‌‌ه‌­گیری از قو­ه‌ی قهریه و با ایجاد هراس افکنی و ایجاد رعب و وحشت، تلاش می­نمود تا دیدگاه‌هایش را علیه دیگران مسلط نماید[5]. آنچه که در میان بسیاری از دایره‌­المعارف‌­های غربی از این واژه دیده می‌­شود، ویژگی تروریسم نظام‌­مند (Systematic Terrorism) است. دایره‌­المعارف بریتانیکا، تروریسم را به صورت «کاربرد نظام‌­مند وحشت یا خشونت پیش‌­بینی ناپذیر علیه حکومت­ها و مردم به منظور دست­یابی به هدفی سیاسی» در نظر گرفته است[6].
تعریفی که وزارت دفاع آمریکا در سال 1990 از تروریسم ارایه نموده است این است که، «کاربرد غیرقانونی یا تهدید به کاربرد زور و خشونت ضد افراد یا علیه اموال آن­ها جهت مجبور یا مرعوب ساختن حکومت­ها و جوامع که اغلب با قصد دست­یابی به اهداف سیاسی، مذهبی و ایدئولوژیک انجام می­‌شود.»[7]
مرکز تحقیقات ضدتروریسم آمریکا[8]تعریف خود از تروریسم را در گزارش تروریسم سال 2008 این­گونه آورده است که: «تروریسم خشونتی است که مبتنی بر طرح توطئه­ای از پیش طراحی شده که دارای جنبه­ی سیاسی است، و علیه افراد غیرنظامی و اهداف غیرنظامی توسط افراد مخفی و گروه­های زیر سطح ملی به اجرا در می­آید.»[9]

مرکز تحقیقات پیشرفته ضد تروریسم[10] در تعریف خود از تروریسم با روی­کرد کارکرد گرایانه، آن را دارای 3 شاخص و مؤلفه‌­ی اصلی می­داند که:

1. تروریسم، پدیده‌­ای سیاسی است.
2. مبتنی بر توطئه و طرح از پیش تعیین و طراحی شده است
3. علیه مردم بی‌­دفاع اعمال می‌­شود.

تیپولوژی تروریسم

از حیث نوع‌­شناسی تقسیم‌­بندی‌­های متنوعی از تروریسم صورت گرفته است. که هر یک شایسته‌­ی توجه هستند. برخی از تقسیم­‌بندی­ها از حیث زمانی، بعضی مکانی و جغرافیایی، گونه‌­ای از جهت گستره و شمولیت و یا قومی و ملیت و ... می‌­باشد. در ذیل تلاش می­شود، به صورت مختصر به چند نوع از این تقسیم‌­بندی­ها اشاره شود.

الف- تروریسم ایدئولوژیک: در این تقسیم­‌بندی که بیشتر مربوط به دوران جنگ سرد می­‌باشد، تروریسم را از حیث ایدئولوژی­های سوسیالیستی و کمونیستی تروریست­ها به تروریسم چپ­گرا، و از جهت ایدئولوژی لیبرالیستی تروریست­ها، راست­گرا می‌­نامیدند. در این نوع تروریسم تلاش­ها برای تغییر حکومت­ها و به زیر کشاندن آن با بهره‌­گیری از ایدئولوژی­های چپ و راست است.

ب- ترور کشورگرا یا ملی: در این نگاه تروریسم با توجه به تابعیت تروریست­ها شناخته می­شود. در تروریسم کشورگرا یا ملی منافع گروه قومی یا ملی را بدون توجه به ایدئولوژی سیاسی حاکم دنبال می‌­نماید. تروریست­هایی که در این دسته گنجانده می­شوند به طور عام جهت جلب توجه قدرت­های بزرگ به اجبار با پذیرش ایدئولوژی­های سوسیالیستی کمونیستی به سمت شوروی، و یا با پذیرش ایدئولوژی­های لیبرالیستی به سمت آمریکا و غرب تمایل پیدا می­‌نمودند. این پذیرش ایدئولوژی­ها در بسیاری از مواقع به منظور دریافت حمایت­های سیاسی، تجهیزاتی و تسلیحاتی صورت می­پذیرفت.

ج- تروریسم دولتی: به کارگیری خشونت توسط حکومت­ها علیه مخالفین و یا توابع دولت­های دیگر می­‌باشد. اقدام دولت، علیه مخالفین در خارج از مرزهای ملی، و حمایت از گروه­های تروریستی دیگر کشورها (حمایت مالی، تجهیزاتی، سیاسی و بین‌­المللی) در این تقسیم‌­بندی گنجانده می‌­شود.

د- تروریسم موضوعی: عده‌­ای از روش‌­شناسان تلاش دارند تا ضمن تقسیم‌­بندی تروریسم از حیث موضوع به سه تیپولوژی جدیدی برسند. تنوع و تکثر در این حوزه زیاد است، و عناوین و موضوعات در شرایط مختلف، متفاوت است.

صاحب­نظران تروریسم و ضدتروریسم[11] در تیپولوژی بدیعی تلاش نموده‌­اند که گونه‌­شناسی جامعی در شناخت مقوله‌­ی تروریسم ارایه نمایند. و گونه‌­شناسی توجه به مؤلفه‌­های جامعیت، شمولیت، کلیت و مانعیت می­تواند مثمر ثمر باشد. بر این اساس ایشان تروریسم را از حیث «صلابت اقدام» تقسیم‌­بندی نموده­‌اند.
تروریسم از حیث «تصلب» به سه گونه‌­ی کلی تقسیم می­شود، که هر گونه موضوعات متنوعی را پوشش می‌­دهد. حرکت از تروریسم نرم Soft Terrorism به تروریسم نیمه‌­سخت Semi Hard Terrorism و سپس تروریسم سخت Hard Terrorism در طیفی از موضوعات صورت می­‌گیرد.

الف- تروریسم نرمSoft Terrorism: تروریسمی است که علاوه بر داشتن مؤلفه‌­های عمومی تروریسم، طیفی از موضوعات در حوزه‌­ی تفکر، عقیده را در برمی­گیرد.‌‌
از حیث منابع خمسه­ی قدرت، تروریسم نرم با بهره‌­گیری از قدرت و توان فرهنگی و تا بخشی اجتماعی صورت می‌­گیرد. این تروریسم را با تروریسم رقیق نیز می‌­شناسند.

ب- تروریسم نیمه­‌سختSemi Hard Terrorism: تروریسمی است که علاوه بر داشتن مؤلفه‌­ها و مشخصه‌­های عمومی تروریسم است، طیفی از اقدامات در حوزه‌­ی کم ­شدت (Low Intensity) را شامل می‌­شود.
از حیث منابع خمسه‌­ی قدرت، تروریسم نیمه‌­سخت از جنس اجتماعی، سیاسی، اقتصادی است. تروریسم نیمه‌­سخت هم­چنین اقدامات، رخ­دادها و پدیده‌­هایی تروریستی در حوزه‌­های اکولوژیک، بیولوژیک و اداری را نیز در برمی­گیرد.

ج- تروریسم سختHard Terrorism: تروریسمی است که ضمن وجود مشخصه­‌ها و مؤلفه‌­های عمومی تروریسم، طیفی از فعالیت­های تروریستی از حیث محیطی (هوافضایی- دریایی- سرزمینی) را در برمی­‌گیرد.
اقدامات تروریسم سخت، پرشدت و غلیظ هستند. از جهت منابع ارگانیکی (منابع خمسه‌­ی قدرت) تروریسم سخت، از طیف قدرت نظامی گنجانده می­شود، به گونه‌­ای که تروریست­ها با بهره­‌گیری از قدرت نظامی اقدام­های تروریستی خود را صورت می­‌دهند.
در دنیای واژگان علمی از یک سو و در جهان سیاست از سوی دیگر واژه و مفهوم تروریسم و رخ­دادها و پدیده‌های تروریستی موجب ایجاد تحولی وسیع در این حوزه­‌ها گردیده است. لذا شناخت تروریسم به درک مناسب و شایسته از حوزه­‌ها و طیف موضوعات آن مربوط می­‌باشد که تنوع و تکثر موجود در این حوزه جز با دانستن تیپولوژی و گونه‌­شناسی مناسب مشکل و شاید غیر ممکن است.

پی‌نوشت:

[11]- تیپولوژی از حیث صلابت نخستین بار توسط مرکز تحقیقات پیشرفته­‌ی ضدترویسم در ایران صورت گرفته است. گونه‌­شناسی تروریسم تاکنون به عنوان کامل­ترین نوع­شناسی در این حوزه مطرح می­باشد.